Gelijkheid - Aanzet tot een fundamentele discussie

Thomas Piketty, een Franse econoom, en Michael Sandel, een Amerikaanse filosoof, gaan in dialoog in Gelijkheid - Wat het is en waarom het ertoe doet. In hun gesprek zijn ze op zoek naar de mogelijkheden om de groeiende kloof tussen rijk en arm, aangejaagd door de toenemende kloof tussen kapitaalinkomen en arbeidsinkomen, kleiner te maken.

Piketty verwierf brede internationale bekendheid met zijn Kapitaal in de 21ste eeuw uit 2014. Het meest opvallende boek van Sandel, De tirannie van de verdienste, verscheen in 2020. De inzichten uit beide boeken komen uiteraard vaak voorbij in deze boeiende dialoog.

toenemende ongelijkheid

Hoewel op de langere termijn de trend richting meer gelijkheid beweegt – drie eeuwen geleden waren de verschillen tussen arm en rijk vele malen groter – gaat het de laatste decennia de andere kant op. En deze toenemende ongelijkheid is om drie redenen problematisch. De eerste gaat over universele toegang tot basisvoorzieningen, de tweede over politieke gelijkheid in termen van invloed en macht, en de derde, volgens Sandel de belangrijkste, betreft verlies aan waardigheid.

verdienste

Een belangrijke factor is hier hoe wij zijn gaan geloven dat wij succes te danken hebben aan eigen verdienste, en dat dus ook degenen die achterblijven dat aan zichzelf te danken hebben. Dat kan alleen kloppen als iedereen ook gelijke kansen heeft, en dat is in werkelijkheid zelden het geval. Bovendien: niemand kan succesvol zijn zonder anderen, zonder de collectieve inspanningen van een samenleving. Maar helaas heeft dit er wel toe geleid dat er in de parlementen van de westerse democratieën maar heel weinig mensen zitten uit wat van oudsher de arbeidersklasse wordt genoemd. Gebrek aan erkenning en achting voor laagopgeleiden is desastreus voor de sociale cohesie en het gemeenschapsgevoel in een samenleving.

drie ideologieën

In de dialoog tussen Piketty en Sandel passeren drie ideologieën de revue: het nationalisme, het liberalisme en het socialisme. En al pratend komen de beide heren tot de conclusie dat ze alle drie tegelijkertijd van waarde kunnen zijn, maar geen enkele van deze drie alleen.

Ze hebben wel duidelijk kritiek op (centrum)links, de sociaaldemocratische partijen, die het behoorlijk hebben laten afweten door hun traditionele nadruk op solidariteit, maatschappelijke trots en wederzijdse verplichtingen van burgers te veronachtzamen. Met als merkwaardig gevolg dat nu de rijken en hoogopgeleiden links stemmen en de arbeiders rechts.

markttriomfalisme

Regelmatig komt uiteraard het onderwerp van de vrije markt en de uitbreiding daarvan ter sprake. Een mooie term duikt op: markttriomfalisme als aanduiding voor het bijna religieuze geloof in de vrije markt. Ze zijn het erover eens dat er nooit een echt goed maatschappelijk debat is gevoerd over onder welke omstandigheden en op welke terreinen marktwerking het algemeen belang dient, en op welke terreinen het niet thuishoort. Marktwerking bevordert ongelijkheid en ‘corrumpeert’ andere waarden, zoals de waarde van literatuur en muziekonderwijs, om maar twee voorbeelden te noemen.

Hun dialoog is een zoektocht naar een rechtvaardiger wereld. Voor Piketty is dat vooral een economische rechtvaardigheid, voor Sandel juist een politieke en sociale rechtvaardigheid, waarbij het gaat om wat een juiste of goede samenleving is. En wat dat is, kan nooit afhangen van individuele keuzes, maar moet de uitkomst zijn van een publiek debat over de morele grenzen aan de vrije markt.

Zo passeren gedurende hun dialoog heel wat mogelijke oplossingen de revue: limitarisme (grenzen stellen aan rijkdom), zéér progressieve inkomstenbelasting, sterke verhoging van de erfbelasting, loting als systeem voor toelating tot hoger onderwijs en als vervanging van verkiezingen en kostbare campagnes. Maar goed: concrete oplossingen zijn pas mogelijk na fundamentele discussies over ideologie, rechtvaardigheid en ethiek.

Laat deze publicatie een aansporing daartoe zijn.