Ontmenselijking: Van Subtiele Mechanismen tot Menselijke Organisaties

In een tijd waarin wetenschappers verschillende factoren hebben vastgesteld die bijdragen aan een gevoel van ontmenselijking in werksituaties, wordt de vraag naar echte menselijkheid steeds urgenter. Ontmenselijking - het proces waarbij mensen worden beroofd van hun menselijke waardigheid - speelt zich dagelijks af in organisaties, vaak subtiel en onbedoeld. Ontmenselijking is een proces waarbij de menselijkheid van een persoon of groep wordt ontkend, waarbij twee vormen te onderscheiden zijn: het ontkennen van de menselijke natuur en het ontkennen van unieke menselijke eigenschappen.

De Mechanismen van Ontmenselijking

De ver doorgevoerde efficiency in taken, die begon met het taylorisme, heeft een dehumaniserend effect op medewerkers. Hoewel al in de jaren zestig werd aangetoond dat werken aan een geheel product meer welzijn oplevert, is de fragmentatie van werkzaamheden eerder toe- dan afgenomen. Deze mechanistische benadering reduceert mensen tot radertjes in een machine.

Ontmenselijking in Extreme Vormen

Terwijl organisaties worstelen met subtiele vormen van dehumanisering, toont de literatuur ook de meest extreme manifestaties. Ontmenselijking was een belangrijke factor in de trans-Atlantische slavenhandel, waarbij de rechtvaardiging werd gezocht in religieuze teksten. Ook in de moderne tijd zien we vergelijkbare patronen.

Technologie en Dehumanisering

De digitale revolutie brengt nieuwe vormen van ontmenselijking met zich mee. In organisaties waarin de nadruk ligt op processen en protocollen en die de mens zien als een middel om een doel te bereiken, wordt dit door afnemers vaak ook zo ervaren. Algoritmes en automatisering kunnen deze tendens verder versterken.

Massavorming en Totalitarisme

Ontmenselijking speelt ook een cruciale rol in maatschappelijke processen. Wanneer medewerkers het gevoel hebben dat processen en procedures onrechtvaardig zijn, en regels worden toegepast zonder naar individuele situaties te kijken, wordt dit als dehumaniserend ervaren. Op maatschappelijk niveau kan dit leiden tot gevaarlijke ontwikkelingen.

De Gevolgen van Ontmenselijking

Dehumanisering heeft niet alleen gevolgen voor het fysieke en mentale welzijn, maar ook voor de relatie die mensen ervaren met hun leidinggevende en de organisatie. Bovendien heeft ontmenselijking negatieve effecten voor de productiviteit. De kosten zijn dus zowel menselijk als economisch.

Weerstand en Participatie

Tegen deze achtergrond van toenemende ontmenselijking ontstaan ook tegenbeweging en alternatieve benaderingen. De vraag is hoe we échte participatie kunnen bewerkstelligen in plaats van opgelegde vormen.

De Weg naar Herstel

De enige manier om ontmenselijking te veranderen is door bewuster te worden van wat we denken, zeggen en doen. Dat vergt alertheid en onderling gesprek over onbewuste patronen. Het is een gezamenlijke verantwoordelijkheid die vraagt om moed en volharding.

Conclusie: Terug naar de Menselijke Maat

Ontmenselijking is geen abstract concept, maar een dagelijkse realiteit die ons allemaal raakt. Dehumaniseren gebeurt dagelijks, bewust en onbewust, expliciet en impliciet en door ons allemaal, in onze taal en in ons gedrag. Maar juist omdat het zo alomtegenwoordig is, ligt er ook een kans. Door bewuster te worden van deze mechanismen en actief te kiezen voor menselijkheid, kunnen we organisaties en samenlevingen creëren die écht dienstbaar zijn aan de mens. Het vraagt om moed om de confrontatie aan te gaan met onze eigen rol in deze processen, en de vastberadenheid om daaraan iets te veranderen.