Met Wijsheid gooit de ook in Nederland welbekende Vlaamse psychiater Paul Verhaeghe het over een andere boeg. Nadat hij zijn serie meer generieke maatschappijkritische studies afsloot met Onbehagen, wil hij aandacht besteden aan meer specifieke thema’s. Als eerste komt nu het verschil tussen kennis en wijsheid aan de orde, met als een van de leidende vragen waar we anno 2025 onze zekerheid vandaan halen. Verhaeghe signaleert dat het vertrouwen in klassieke waarheidsbronnen sterk is afgenomen, en dat men zich vaak niet realiseert dat elke observatie tegelijk ook een interpretatie is: iedereen heeft immers – ook letterlijk – een eigen kijk op de zaak.
Macht
Door het hele boek heen gaat het over de rol van kennis en wetenschap, die we geneigd zijn nogal te overschatten, alsof we in the end voor elk probleem een oplossing zouden hebben. Maar dat is even naïef als onrealistisch. Daarbij heeft natuurwetenschappelijke kennis al een tijdlang een hogere status dan die van de menswetenschappen, maar ondertussen wordt het belang van ethiek nogal veronachtzaamd. Het draait immers niet alleen om de methode: ook (bijvoorbeeld) wie een bepaald onderzoek financiert, is relevant, gezien het feit dat daar vaak (soms best forse) belangen spelen. En ook grote wetenschappers kunnen in de praktijk kleine mensen zijn, die zich schuldig maken aan manipulatie en selectieve omgang met de feiten; fijntjes wijst Verhaeghe erop dat het vrijwel altijd om mannen gaat met wat hij noemt een ‘erectiel ego’. Macht is een niet te onderschatten factor die hier vrijwel altijd invloed op probeert uit te oefenen.
Verhalen
Met kennis alleen kunnen we niet volstaan en wetenschap is structureel onvolledig; er is een eeuwig ingebakken streven naar vooruitgang en je moet er altijd rekening mee houden dat het tòch anders blijkt te zitten. Maar we hebben ondertussen ook behoefte aan elkaar verhalen vertellen, over goed en kwaad, over waar we vandaan komen en wat onze eindbestemming zou kunnen zijn. En aan (praktische) wijsheid, waarbij Verhaeghe expliciet terugverwijst naar de Griekse filosoof Aristoteles. Er zijn grenzen aan planbaarheid en voorspelbaarheid; we hebben de wereld eerst radicaal onttoverd en beheersbaar gemaakt, maar we zijn er nu aan toe om dat weer terug te draaien, waarbij wij allemaal ‘leerling-tovenaars’ zijn.
Een kernachtig citaat uit het boek dat dit goed weergeeft: ‘Dat we naar een andere wereld evolueren, staat vast. Naar welke wereld we op weg zijn, is niet te voorspellen.’
Frankenstein
In zijn epiloog haalt Verhaeghe nog Frankenstein aan, en hoever we inmiddels gevorderd zijn in onze mogelijkheden tot genetische manipulatie. Hij illustreert dat aan de hand van de illustratie die op het omslag staat: een van de zeven albasten babyfiguren – bewust met afwijkingen, gebruikmakend van de natuurlijke onregelmatigheden van het materiaal – van een installatie van de Belgische kunstenaar Sofie Muller. Verhaeghe memoreert hoe dit kunstwerk enorm heftige en tegenstrijdige reacties opriep: zowel afkeer als lof. Slotsom: nieuwe technieken zijn ten goede en ten kwade bruikbaar, en dat kan een enorm verschil maken. Dus concludeert Verhaeghe: ‘Kennis vraagt meer dan ooit om wijsheid.’
Over Rogier van der Wal
Rogier van der Wal is classicus, filosoof en bestuurskundige. Sinds 1 september 2022 is hij lector Ethisch werken bij Fontys Hogeschool in Eindhoven. Hij is daarnaast fellow bij de Thorbeckeleerstoel aan de Universiteit Leiden.