Zonder wrijving geen glans

Het is een open deur: samenwerken gaat niet vanzelf. En naarmate de problematiek complexer is en de meningen over mogelijke oplossingen sterker uiteenlopen, is samenwerking een probleem op zich in plaats van de weg naar een oplossing. Arienne van Staveren heeft de niet eenvoudige taak op zich genomen uit te zoeken waar grensoverschrijdend samenwerken bij innovaties en veranderingen misloopt en hoe dat is te verbeteren. In het kader van haar promotieonderzoek neemt zij drie praktijksituaties onder de loep. Voor elk van deze situaties heeft zij een leeromgeving ontworpen waarin deelnemers leren om beter samen te werken. Centraal in het boek staat het begrip 'fricties', hier gedefinieerd als wrijvingen die ontstaan door botsende verschillen. Fricties zijn het punt waarop deze verschillen elkaar ontmoeten; in de praktijk werken ze vaak belemmerend op de samenwerking. Van Staveren onderkent dit en geeft daarom een positieve draai aan de term frictie. In plaats van kristallisatiepunt van conflicten kunnen fricties het ontmoetingspunt zijn van uiteenlopende opvattingen en belangen en het startpunt voor gezamenlijke verkenning van oplossingen. Alleen al vanwege deze benadering en de koppeling met samenwerking, maakt lezen van het boek al zeer de moeite waard. In plaats van simpel te stellen: 'Maak van je probleem een uitdaging!' laat Van Staveren overtuigend zien hoe u fricties kunt gebruiken als vruchtbare bodem en katalysator voor verandering of innovatie. Wie niet de tijd heeft het boek van voor tot achter te lezen, moet in ieder geval het vierde hoofdstuk met de theoretische onderbouwing tot zich nemen. Op compacte en inzichtelijke wijze onderbouwt Van Staveren haar aanpak met invloedrijke theorieën als de action-learning theorie van Chris Argyris en Donald Schön en de betekenistheorie (sensemaking) van Karl Weick. Ook besteedt zij aandacht aan het concept van 'drieheid' van Henk van Dongen, die pleit voor het inschakelen van een derde bij het oplossen van problemen of het verhelpen van stroeflopende samenwerkingsrelaties. De betekenis die Van Staveren aan het begrip frictie geeft, in combinatie met de praktijkhandvatten die zij uit de wetenschappelijke literatuur heeft opgediept, maken u nieuwsgierig naar de onderzoeksbevindingen die in het tweede deel van het boek aan bod komen. Van Staveren verwerft haar onderzoeksomgevingen via het Sioo, waar zij zich als programmamanager bezighoudt met het ontwikkelen en begeleiden van leertrajecten voor veranderaars. Zij ontwerpt achtereenvolgens voor drie organisaties een leeromgeving waarin medewerkers leren hoe zij beter kunnen samenwerken bij verander- of innovatietrajecten. Daarbij gebruikt zij de ervaringen en opbrengsten uit de ene leeromgeving als input voor de volgende. In de eerste casus, een adviesbureau, krijgen de medewerkers een leertraject aangeboden rond het thema van integraal samenwerken. Als blijkt dat zij de aangereikte theorie en instrumenten wel consumeren maar niet toepassen in de praktijk, geeft van Staveren de cursisten in de tweede casus praktijkopdrachten mee. Als deze cursisten tegen een omgeving aanlopen die hun aanpak niet begrijpt of wil accepteren, ontwerpt Van Staveren voor de derde casus een leeromgeving waar leren en werken samengaan. Teleurstellend is dat ook in deze derde leeromgeving de slag naar de praktijk niet tot stand komt. Dit zou wel eens aan de tamelijk theoretische opzet van de casus gelegen kunnen hebben. Uit de beschrijving die van Staveren geeft, valt op te maken dat de deelnemers vooral betrokken zijn in studiedagen, leerconferenties en 'themastaven'. We lezen weinig over hoe de cursisten in hun dagelijkse praktijk geholpen worden (bijvoorbeeld door derden) om hun onderlinge samenwerking te verbeteren of verbindende relaties met externe partijen tot stand te brengen. Doordat het onderzoek geen bewezen praktijksuccessen oplevert, blijft de lezer met een enigszins onbevredigd gevoel achter. Dit betekent echter niet dat we dit boek links kunnen laten liggen. Arienne van Staveren biedt toekomstige ontwerpers van leeromgevingen een inspirerende kijk op fricties en een breed scala aan ingrediënten om leereffecten in de praktijk te verankeren. 'Zonder wrijving geen glans' is dan ook een ode aan de frictie waar alle professionals die willen investeren in een betere samenwerking hun voordeel mee kunnen doen.