Consumentenbescherming door informatie?

Afkortingen 13

1 Inleiding 15
1.1 Inleiding van het onderwerp en aanleiding tot het onderzoek 15
1.2 Vraagstelling en verantwoording 16
1.3 Doelstelling 19
1.4 Methode 20
1.4.1 Juridisch-dogmatisch en rechtsvergelijkend onderzoek 20
1.4.2 Empirische rechtswetenschap: meta-evaluatie van evaluatieonderzoek en inzichten uit niet-juridische disciplines 23
1.5 Reikwijdte en beperkingen 25
1.5.1 Aansluiting gezocht bij de PRIIPs-Verordening en andere beperkingen 25
1.5.2 Volgorde van de landen en evaluatierapporten 27
1.5.3 Deel en hoofdstuk gebaseerd op landenrapporten en uitvoerige analyse 27
1.6 Terminologie 28
1.6.1 Documenten en financiële producten 28
1.6.2 Begrijpen, vergelijken en het nemen van een goede beslissing 30
1.6.3 Wetgever en regelgever 30
1.6.4 Overige terminologie 31
1.7 Opbouw 31
Deel I De beleidstheorieën van informatiedocumenten in Europa, Engeland, Nederland en Duitsland 35

2 Europa 37
2.1 Inleiding 37
2.2 Beleidstheorieën in de loop van de jaren in context 38
2.2.1 Het Prospectus (1985) 38
2.2.2 Het Vereenvoudigd Prospectus (2004) 40
2.2.3 De Aanbeveling (2004) 43
2.2.4 Het Key Investor Information Document (2009 en 2010) 45
2.2.5 Het Key Information Document (2018) 49
2.3 Schematische samenvatting van beleidstheorie per document en toelichting 53
2.3.1 Schema beleidstheorieën Europa 53
2.3.2 Toelichting per beleidsaspect 57
2.3.2.1 Aanleidingen 57
2.3.2.2 Doelen 58
2.3.2.3 Regelgeving 59
2.3.2.4 Belegger 61
2.3.2.5 Evaluatieonderzoek 62
2.3.2.6 Harmonisatie 63
2.4 Conclusie 63

3 Engeland 67
3.1 Inleiding 67
3.2 Beleidstheorieën in de loop van de jaren in context 68
3.2.1 De introductie van een informatiedocument (1994) 68
3.2.2 Een periode van onderzoek en consultatie (2000-2007) 70
3.2.3 Nieuwe regels voor het document (2007) 72
3.2.4 Latere ontwikkelingen waaronder de introductie van de PRIIPs-Verordening 76
3.3 Schematische samenvatting van beleidstheorie per document en toelichting 77
3.3.1 Schema beleidstheorieën Engeland 77
3.3.2 Toelichting per beleidsaspect 78
3.3.2.1 Aanleidingen 78
3.3.2.2 Doelen 79
3.3.2.3 Regelgeving 79
3.3.2.4 Belegger 81
3.3.2.5 Evaluatieonderzoek 81
3.3.2.6 Harmonisatie 82
3.4 Conclusie 82

4 Nederland 87
4.1 Inleiding 87
4.2 Beleidstheorieën in de loop van de jaren in context 87
4.2.1 Introductie van de Financiële Bijsluiter (2001) 87
4.2.2 Aanpassing van de Financiële Bijsluiter (2006) 92
4.2.3 Latere wijzigingen waaronder vervanging van de Financiële Bijsluiter door het Key Information Document 96
4.3 Schematische samenvatting van beleidstheorie per document en toelichting 99
4.3.1 Schema beleidstheorieën Nederland 99
4.3.2 Toelichting per beleidsaspect 102
4.3.2.1 Aanleidingen 102
4.3.2.2 Doelen 102
4.3.2.3 Regelgeving 103
4.3.2.4 Belegger 104
4.3.2.5 Evaluatieonderzoek 104
4.3.2.6 Harmonisatie 105
4.4 Conclusie 105

5 Duitsland 109
5.1 Inleiding 109
5.2 Beleidstheorieën in de loop van de jaren in context 110
5.2.1 Informatiedocument voor verzekeringen (2007) 110
5.2.2 Informatiedocument voor financiële instrumenten (2011) 114
5.2.3 Informatiedocument voor icbe’s (2011) 120
5.2.4 Informatiedocument voor risicovolle kapitaalinvesteringen (2012) 121
5.2.5 Informatiedocument voor private pensioenproducten (2013) 123
5.3 Schematische samenvatting van beleidstheorie per document en toelichting 126
5.3.1 Informatiedocument voor verzekeringen 126
5.3.1.1 Schema beleidstheorieën Duitse informatiedocument voor verzekeringen 126
5.3.1.2 Toelichting per beleidsaspect 128
5.3.1.2.1 Aanleidingen 128
5.3.1.2.2 Doelen 128
5.3.1.2.3 Regelgeving 129
5.3.1.2.4 Belegger 129
5.3.1.2.5 Evaluatieonderzoek 129
5.3.1.2.6 Harmonisering 129
5.3.2 Informatiedocument voor financiële instrumenten 130
5.3.2.1 Schema beleidstheorieën Duitse informatiedocument voor financiële instrumenten 130
5.3.2.2 Toelichting per beleidsaspect 132
5.3.2.2.1 Aanleidingen 132
5.3.2.2.2 Doelen 132
5.3.2.2.3 Regelgeving 133
5.3.2.2.4 Belegger 133
5.3.2.2.5 Evaluatieonderzoek 133
5.3.2.2.6 Harmonisering 134
5.3.3 Informatiedocument voor risicovolle kapitaalinvesteringen 134
5.3.3.1 Schema beleidstheorie Duitse informatiedocument voor risicovolle kapitaalinvesteringen 134
5.3.3.2 Toelichting per beleidsaspect 135
5.3.3.2.1 Aanleidingen 135
5.3.3.2.2 Doelen 135
5.3.3.2.3 Regelgeving 135
5.3.3.2.4 Belegger 135
5.3.3.2.5 Evaluatieonderzoek 136
5.3.3.2.6 Harmonisering 136
5.3.4 Informatiedocument voor private pensioenproducten 136
5.3.4.1 Schema beleidstheorie Duitse informatiedocument voor particuliere pensioenen 136
5.3.4.2 Toelichting per beleidsaspect 137
5.3.4.2.1 Aanleidingen 137
5.3.4.2.2 Doelen 137
5.3.4.2.3 Regelgeving 138
5.3.4.2.4 Belegger 138
5.3.4.2.5 Evaluatieonderzoek 138
5.3.4.2.6 Harmonisering 138
5.4 Conclusie 139

6 Vergelijkende analyse 147
6.1 Inleiding 147
6.2 Aanleidingen 147
6.2.1 Vaak economische aanleidingen 147
6.2.2 Padafhankelijkheid 148
6.2.3 Niets nieuws onder de zon 149
6.3 Doelen 150
6.3.1 Begrijpen en vergelijken 150
6.3.2 Informatiedocument is vaak een instrumenteel doel 151
6.3.3 Heeft de wetgever de doelen goed voor ogen? 152
6.3.4 Meer inzicht in de beleidstheorie 154
6.4 Aard regelgeving 154
6.4.1 Meer standaardisatie, meer voorschriften, minder open normen 154
6.4.2 Van aandacht voor inhoud naar meer aandacht voor vormgeving 156
6.4.3 Overwegend bindende voorschriften: vrijheid voor de financiële sector lijkt niet het gewenste effect te hebben 157
6.4.4 Doelen steeds anders uitgewerkt in regelgeving 159
6.5 Belegger 160
6.5.1 Onduidelijkheid over de doelgroep van het document 160
6.5.2 Trend van rationele belegger naar belegger die irrationeel gedrag kan vertonen 161
6.5.3 Aansluiting zoeken bij de behoeften van beleggers 162
6.6 Evaluatieonderzoek 163
6.7 Harmonisering 165
6.8 Conclusie 167

Deel II De effectiviteit van informatiedocumenten 173
7 Informatiedocumenten in de praktijk: een meta-analyse en meta-evaluatie 175
7.1 Inleiding 175
7.2 Resultaten van de evaluatieonderzoeken 177
7.2.1 Hoe wordt tegen het document aangekeken? 178
7.2.1.1 Waardering voor het document en de doelstellingen 178
7.2.1.2 Aard van het document 180
7.2.1.3 Kortom 180
7.2.2 Gebruik van het document 180
7.2.2.1 Lezen consumenten het document? 180
7.2.2.2 Draagt het document bij aan het inzichtelijk maken van financiële producten? 183
7.2.2.3 Draagt het document bij aan het vergelijken van financiële producten? 185
7.2.2.4 Kortom 187
7.2.3 Inhoud en vormgeving van het document 188
7.2.3.1 Onderdelen die consumenten relevant vinden 188
7.2.3.2 Presentatie van informatie 190
7.2.3.3 Aard van de informatie: algemene of persoonlijke informatie 192
7.2.3.4 Kortom 193
7.2.4 Aanbevelingen voor evaluatieonderzoek 193
7.3 De methodologische kwaliteit van de evaluatieonderzoeken 194
7.3.1 Beoordelingscriteria 195
7.3.1.1 Aard van de evaluatie 195
7.3.1.2 Methodologische kwaliteit 196
7.3.2 Overzicht beoordelingscriteria 199
7.3.3 Beoordeling van de evaluatieonderzoeken 200
7.3.3.1 Aard van de evaluaties 200
7.3.3.2 Methodologische kwaliteit 201
7.3.3.2.1 Validiteit 201
7.3.3.2.2 Interne validiteit 203
7.3.3.2.3 Betrouwbaarheid 204
7.3.4 Overzicht methodologische kwaliteit evaluatieonderzoeken 206
7.3.5 Aanbevelingen voor evaluatieonderzoeken in de toekomst 207
7.4 Samenvatting 211

8 De beleidstheorieën van informatiedocumenten in het licht van andere disciplines 217
8.1 Inleiding 217
8.2 De persoon van de belegger 220
8.2.1 Segmentatie op basis van beslisstijlen 221
8.2.2 Persoonlijke verschillen: de Big Five 224
8.2.2.1 Extraversie 225
8.2.2.2 Emotionele stabiliteit 225
8.2.2.3 Meegaandheid 226
8.2.2.4 Consciëntieusheid 227
8.2.2.5 Openstaan voor ervaringen 227
8.3 Het gaan lezen van informatie: motivatie 228
8.4 Lezen van informatie: financiële geletterdheid en financiële genummerdheid 230
8.5 Beslisstrategieën 235
8.5.1 Het normatieve model: de belegger als Homo Economicus 235
8.5.2 De Homo Sapiens: heuristieken en biases 237
8.5.2.1 Hoeveelheid informatie en hoeveelheid keuzes 239
8.5.2.2 Presentatie en formulering van informatie 244
8.5.2.3 Zelfoverschatting en het zoeken van bevestiging 246
8.5.2.4 Voorkeur voor het bekende 248
8.5.2.5 Startwaarde beïnvloedt beoordeling 249
8.5.2.6 Beeldvorming en het inschatten van een gebeurtenis op basis van beschikbaarheid in geheugen 250
8.5.2.7 Negeren van de base rate 251
8.6 Conclusie 252
8.6.1 De belegger 252
8.6.1.1 De gemiddelde belegger bestaat niet 252
8.6.1.2 Segmentering als handvat voor wetgevers 253
8.6.1.3 Een goed beeld van de doelgroep van het document 253
8.6.2 De motivatie van beleggers 254
8.6.3 Financiële geletterdheid en genummerdheid 254
8.6.4 Beslisstrategieën 255
8.6.4.1 Beslisstrategieën van beleggers relevant voor wetgever 255
8.6.4.2 Belegger wordt overspoeld door informatie 256
8.6.4.3 Teveel keuzes 257
8.6.4.4 Het verschillend presenteren van dezelfde informatie kan leiden tot verschillen 257
8.6.4.5 Zelfoverschatting en het zoeken van bevestiging 258
8.6.4.6 Voorkeur voor het bekende 259
8.6.4.7 Invloed van een startwaarde 260
8.6.4.8 De vertekenende invloed van de availability heuristic 260
8.6.4.9 Negeren van de base rate 261

Deel III Slotbeschouwing 263
9 Conclusie, discussie en vooruitzicht 265
9.1 Inleiding 265
9.2 De beleidstheorieën van informatiedocumenten 266
9.2.1 De vicieuze beleidscirkel 266
9.2.2 De doelen dienen weldoordacht te zijn 267
9.2.3 Trends in regelgeving 268
9.2.3.1 Trend naar standaardisering 268
9.2.3.2 Meer aandacht voor de vormgeving van het document 268
9.2.3.3 Bindende voorschriften 268
9.2.3.4 Dezelfde doelen maar verschillende regelgeving 269
9.2.4 Een juist beeld van de belegger van belang voor beleid 269
9.2.4.1 De wetgever heeft veelal geen duidelijk of een onjuist beeld van de belegger 269
9.2.4.2 De wetgever heeft onvoldoende oog voor de verschillen tussen beleggers 270
9.2.4.3 Het veranderde beeld van de belegger vergt een heroverweging van informatiedocumenten als beleidsmaatregel 270
9.2.5 Evaluatieonderzoek van matige tot slechte kwaliteit speelde rol bij beleidsbeslissingen 271
9.2.6 Harmonisering: samenwerking tussen rechtsstelsels gewenst 271
9.3 Evaluatieonderzoek: tegenvallende resultaten en gebrekkig onderzoek 272
9.3.1 Informatiedocumenten functioneren in de praktijk vaak niet goed 272
9.3.2 De methodologische kwaliteit van evaluatieonderzoeken is over het algemeen matig tot slecht 272
9.4 Inzichten uit de psychologie tonen de beperkingen van informatiedocumenten aan 273
9.5 Waar moet het heen met informatiedocumenten? 274
9.5.1 Geen pleidooi voor afschaffing: de toegevoegde waarde van informatiedocumenten 275
9.5.2 Niet langer doorgaan op de ingeslagen weg: verkenning alternatieven noodzakelijk voor beleggersbescherming 276
9.5.2.1 Blijven doordraaien in de vicieuze beleidscirkel blijkt al meer dan dertig jaar niet succesvol 276
9.5.2.2 Het veranderde beeld van de belegger past niet bij deze beleidsmaatregel 277
9.5.2.3 Factoren waarop de wetgever geen directe invloed kan uitoefenen 277
9.5.3 Geen beleidshomeopathie maar daadwerkelijke beleggersbescherming 279

Samenvatting 281
Summary 291
Literatuurlijst 299
Trefwoordenregister 317
Over de auteur 323